आरक्षणाचे घोंगडे

धनगर समाजाचा समावेश अनुसूचित जमातीत (एसटी) करून, त्या अंतर्गत या समाजाला आरक्षण देण्याची मागणी फेटाळण्याचा सर्वोच्च न्यायालयाचा निवाडा सध्याच्या परिस्थितीत महत्त्वाचा आहे. या निवाड्याकडे महाराष्ट्रातील आरक्षणाच्या रणाच्या पार्श्वभूमीवर बघायला हवे. महाराष्ट्रात धनगर समाजाला सध्या भटक्या जमातींना देण्यात येणारे आरक्षण लागू आहेच.

ते साडेतीन टक्के आहे. मात्र धनगर समाजाच्या संघटनांची मागणी आहे ती अनुसूचित जमातीमधील समावेशाची. अनुसूचित जमातीच्या यादीत ‘धनगड’ जमातीचा समावेश आहे. ‘हे धनगड व धनगर हे एकच असल्याने धनगरांनाही अनुसूचित जमातीत समाविष्ट करावे व आदिवासींचा दर्जा द्यावा’, हा युक्तिवाद व मागणी सर्वोच्च न्यायालयास नामंजूर आहे. गेली काही वर्षे महाराष्ट्र आरक्षणासाठीची आंदोलने सातत्याने अनुभवतो आहे. सोबतच अनुभवतो आहे ते या विषयावरील राजकारण. वास्तविक पाहता महाराष्ट्रच काय, देशातील विविध राज्यांतील विविध समाजांच्या आरक्षणांच्या मागण्यांमधील बहुतांश मागण्यांची अंतिम, तार्किक तड लावण्याची जागा संसद हीच आहे.

धनगर आरक्षणाची मागणीही त्यातलीच आहे. या समाजाचा समावेश अनुसूचित जमातीत करायचा असेल तर त्यासाठी संसदेची मंजुरी लागेल. न्यायालयीन पातळीवर त्यासाठी लढा देऊन हाती ठोस काही पडण्याची शक्यता कमीच. राजकीय पुढाऱ्यांना अशा तांत्रिक अनिवार्यतेची जाणीव असते; मात्र त्याचे भान ठेवून नेमस्त वर्तन करतील ते पुढारी कसले! मग ते आरक्षणाबाबत बेफाम आश्वासने देतात, समर्थक जमवून पाठिंब्याच्या बेटकुळ्या दाखवतात, समित्या वगैरे स्थापन करण्याचे सोपस्कार पार पाडले जातात. अशा रणधुमाळीत कधी एखादा नेता अवचित उगवून येतो.

आरक्षणाचे काही नियम असतात, काही प्रक्रिया असतात हेच असल्या नेत्यांच्या गावी नसते. किंवा असले तरी हेतूपुरस्सर त्याकडे दुर्लक्ष करणे हे त्यांना प्रिय असते. या सगळ्या नाट्यप्रयोगाला सामान्य जनता, कार्यकर्ते भुलतात नि आरक्षणाची आस लावून बसतात. पण ते दुष्प्राप्य असल्याचे अंततः लक्षात येते... हे असे चक्र वारंवार अनुभवास येते आहे. त्यातून हाती काहीही लागत नाही. सामाजिक नि राजकीय वातावरण तापणे नि आरक्षणाचे भिजत पडलेले घोंगडे भिजतच पडणे हीच या सगळ्याची परिणती. धनगर आरक्षणाबाबत तेच झालेले आहे.

लोकसभा निवडणुका सुरू आहेतच; नि विधानसभेची लढाई देखील लवकरच सुरू होईल. त्या निमित या मुद्द्यावरून राजकारणाचा नवा फड रंगल्यास नवल वाटायला नको.